ការខ្ចីបុលនាសម័យបុរាណតាមរយៈសិលាចារឹក (ភាគ១)

១– ព័ត៌មានទូទៅ

នៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចបែបប្រពៃណីរបស់ខ្មែរ ជាពិសេសនៅតាមសហគមន៍ជនបទ​ ការខ្ចី​បុល មានសារៈសំខាន់ណាស់ និងស្ដែងតាមរយៈការចងការប្រាក់ ខ្ចី បុល ប្រវាស់ បញ្ចាំ ជាដើម។​ សេដ្ឋកិច្ចបែបប្រពៃណីនេះ គឺ​ជាលំអានដែល​បន្សល់ទុកតាំងពីបុរាណកាលមក ព្រមទាំង​​អាច​ស្វែងយល់បានតាមរយៈសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរ សម័យអង្គរ និងសម័យកណ្ដាល។ ដោយខ្មែរទទួលឥទ្ធិពលពីឥណ្ឌាដោយច្រើនផ្នែក ដែលក្នុងនោះ​គម្ពីរ​អថ៌សាស្ត្រ ក៏បានដើរតួនាទីសំខាន់នៅក្នុងសេដ្ឋកិច្ចខ្មែរពីបុរាណផងដែរ។ ដូច្នេះហើយ ថ្វីដ្បិតតែ​សិលាចារឹក​ ពុំមានភស្ដុតាងអាចឱ្យយើងស្វែងយល់លម្អិត​អំពី​បញ្ហានេះក្ដី ក៏មានទិន្នន័យទូទៅ និងច្បាប់នៃគម្ពីរអថ៌សាស្ត្រ​ដែលអាចឱ្យយើងស្វែងយល់ជាស្ថានភាពទូទៅ​បានដែរ។ អត្ថបទ​នេះ​ប្រើប្រាស់ទិន្នន័យសិលាចារឹក​ មកជាភស្ដុតាងដើម្បីបង្ហាញ​អំពី​របៀប​ផ្សេងៗនៃ​ការខ្ចីបុល និង​ការបង់រំលោះ​បំណុលនោះ តាំងពីសម័យមុនអង្គរដល់សម័យកណ្ដាល។ អត្ថបទនេះនឹងផ្ដោតសំខាន់​ទៅ​លើវាក្យសព្ទ និងឧទាហរណ៍​ដែលជាសម្រង់ពីសិលាចារឹកភាសាខ្មែរ​នានា។

វាក្យសព្ទសំខាន់ៗទាក់ទងនឹងការខ្ចីបុលពីសម័យបុរាណមាន៖ ក្ដិង៑/ក្ដិង្ង, កំដឹង, ខ្ច្យ/ខ្ចេ (ខ្ចី), បុល៑ (បុល), ជំពាក់, ប្រោស, ស្រលះ ជាដើម។

២– «ក្ដឹង» និង «កំដឹង»

២.១- «ក្ដឹង»

យោងតាមវចនានុក្រមខ្មែរ ពាក្យ «កំដឹង» មានថ្នាក់ពាក្យជាកិរិយាសព្ទ មានន័យថា ចំពាក់បំណុលគេ។ នៅក្នុងវចនានុក្រមនេះ ពុំបានពន្យល់អំពីកំណើតពាក្យនោះឡើយ ប៉ុន្ដែយោងតាម​វចនានុក្រមភាសាខ្មែរបុរាណនានា ពាក្យ «កំដឹង» ចាប់ផ្ដើមឃើញ​មាន​ប្រើនៅសម័យកណ្ដាល និង​មានប្រភពចេញមកពីពាក្យ «ក្ដិង៑» ដែលមានប្រើនៅសម័យ​មុនអង្គរ​មកម្ល៉េះ។ ពាក្យ «ក្ដិង៑» ឬ «ក្ដិង្ង» ប្រទះឃើញមាន​តែ​នៅក្នុងសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរ​ គឺ​ពីស.វ.ទី​៧មកប៉ុណ្ណោះ​ ប៉ុន្តែពាក្យនេះពុំឃើញមានក្នុងសិលាចារឹកនៅសម័យអង្គរទេ។

យោងតាមការពិនិត្យ​លើ​អត្ថបទ​សិលាចារឹក យើងអាចយល់បានថាពាក្យ​ «ក្ដឹង» សំដៅដល់ការខ្ចីទ្រព្យ​ដែល​អាចយកទៅប្រើប្រាស់ ដោះដូរ ឬលក់ដូរ ដោយ​ត្រូវប្ដូរជាទ្រព្យផ្សេងដែលមានតម្លៃ​ស្មើ។

នៅក្នុងសិលាចារឹកទួលគោកព្រះ K.៤៩៣ នៅកំពង់ត្របែក ខេត្តព្រៃវែង​  សរសេរជា២ភាសា គឺសំស្ក្រឹតនិងខ្មែរសម័យមុនអង្គរ ចុះកាលបរិច្ឆេទមហាសករាជឆ្នាំ​៥៧៩[។ នៅផ្នែកភាសាសំស្ក្រឹត និយាយអំពីការប្រតិស្ថានប្រតិមា​ព្រះឥសូរ នាម ស្រី​អាម្រាតកេសូរដោយមន្ត្រីជាទីប្រឹក្សារបស់​ព្រះបាទស្រីជ័យវម៌្មទី១​នាម ជ្ញានចន្ទ្រ ដែលជាម្ចាស់សិលាចារឹក​នេះ។ ចំណែកនៅផ្នែកអត្ថបទភាសាខ្មែរបុរាណវិញ មាននិយាយអំពី​តង្វាយ​ដីស្រែ​ចំនួន​១៣ដែល ជ្ញានចន្ទ្រ ថ្វាយចំពោះប្រាសាទ​ ដែលក្នុងនោះ​មាន​ស្រែចំនួន​១០គឺជាអំណោយ និង​ស្រែចំនួន៣ទៀត គឺបានមកពីសំណងដែលបានខ្ចី(ក្ដឹង)កន្លងមក។​ ការខ្ចីដោយក្ដឹង  នេះ ត្រូវបានដោះដូរសងវិញដោយទ្រព្យផ្សេងពីរបស់ដែលជាកំដឹង។ ក្នុងសិលាចារឹក​នេះ​បង្ហាញថា ក្របីចន្មាត់១ក្បាល​ សងវិញជាស្រែទំហំ២មាស, ក្ដឹងស្រែ សងវិញជាខ្ញុំបម្រើ១នាក់។ នៅក្នុងសិលាចារឹក​ប្រាសាទព្រៃថ្នល់ K.៤៥១ និង​សិលាចារឹកទួលអង្គស្រះធាតុ​ K.៩១០ បង្ហាញថា​ ស្រែ និង​ដី​ក្រោម​ គឺជាសំណងថ្លៃក្ដឹង ដែលពុំបញ្ជាក់ច្បាស់ថា​បានខ្ចីអ្វីពីមុនមកនោះឡើយ។ ខាងក្រោមនេះ គឺជាសម្រង់អត្ថបទសិលាចារឹកទួលគោកព្រះ​ K.៤៩៣​ និងសេចក្ដីប្រែសម្រួល​។

[…] (១៩) បោញ៑ភាវិនយក្ដិង៑ក្របិចន្មត៑១ ស្រេអំនោយ៑បោញ៑តគិុមាស៑(២០)​២ ស្រេផល—ជាហ្វ៑តកុរាក៑​ជ្មេង៑ទោង៑បោញ៑វិទ្យាឝក្តិសរេកន្លះជ្នាហ្វ៑គិុក្ញុំកន្ដៃ៣ (២១)ចំទក៑១ចន្លេក៑យុគលយៅ៣។ នុមន៑បោញ៑ឆាញ៑ក្ដិង្ងស្រេបោញ៑តេល៑បោញ៑មតិឝក្តិ​(២២)តបំរេតេំគិុលងស៑ឰកញ្ជ្រប៑អ្មច៑បុរន្ទរបុរ​សោង៑ក្ដិង៑រគុិ […]​ (២២)… ស្រេតេំអំវិល៑បោញ៑​ចន្ទ្រវិន្ទុក្ដិង្ងអឃ៌ក្ញុំ១

សេចក្ដីប្រែសម្រួល៖ បោញភាវិន័យ​ បានក្ដឹងក្របីឆ្មាត់[អញ]​១ក្បាល បោញ[នោះ]​បានឲ្យអំនោយ​ជាស្រែទំហំ២មាស[ជាសំណងវិញ]​។ ស្រែផល[ដែលអញ]ជាវពីកុរាក​ជ្មេង និងបោញ​វិទ្យាសក្ដិទំហំកន្លះសន្រែ ថ្លៃជាវគឺ​ខ្ញុំបម្រើស្រី២នាក់ ចំទក១នាក់ ​សម្លៀកយុគល​​​ចំនួន​៣យៅ។  រីឯបោញឆាញបានក្ដឹង[អញ] នូវ​ស្រែរបស់បោញមតិសក្ដិ ដែលធ្លាប់ជាអ្នកបម្រើ​ពីដើម បានលោះនៅឯកញ្ជ្របអ្មចក្នុងដែនបុរន្ទរបុរ សងជាថ្លៃក្ដឹងស្រែនោះ។  […]​ ស្រែ​ដើមអំពិល​ បោញចន្ទ្រវិន្ទុបានក្ដឹង[អញ]​ ថ្លៃជាវគឺខ្ញុំបម្រើ១នាក់។

២.២- «កំដឹង»           

ពាក្យ «កំដឹង» មានច្រើននិងមានតែនៅក្នុងសិលាចារឹកសម័យកណ្ដាលប៉ុណ្ណោះ គឺពុំធ្លាប់​ជួបប្រទះនៅក្នុងសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរនិងអង្គរឡើយ។ បើ​ពិនិត្យ​មើលទៅ​លើ​សំណេរពាក្យនេះវិញ ឃើញមាន​ច្រើន​បែបណាស់​ នាសម័យកណ្ដាល ដូចសម្រង់​ក្នុង​ក្នុងតារាងខាងក្រោម។ ដូចមាន​បញ្ជាក់​២.១-មកហើយ​​ ក្នុងវចនានុក្រមខ្មែរ ចេញផ្សាយដោយពុទ្ធសាសនបណ្ឌិត្យ គ្រាទី៥ ពន្យល់​ថា​ពាក្យ «កំដឹង» មានថ្នាក់ពាក្យជាកិរិយា​សព្ទ មានន័យថា ចំពាក់បំណុលគេ ដូចមានឧទាហរណ៍៖ កំដឹងទ្រព្យគេ ឥតកំដឹង។ មនុស្សដែលទាល់ក្រ ទៅកំដឹងទ្រព្យគេដើម្បីចិញ្ចឹមជីវិត​ គ្មានទ្រព្យ​នឹងសងគេវិញ​ លុះតែយកខ្លួន ឬកូនខ្លួន​ទៅបម្រើម្ចាស់បំណុល ​ ពោល​គឺ​យកខ្លួនធ្វើជាខ្ញុំបម្រើរបស់ម្ចាស់បំណុល ដើម្បី​លោះបំណុល​នោះ។ ករណី​បែបនេះ សង្កេតឃើញមានច្រើននាសម័យកណ្ដាល តាមរយៈសិលាចារឹកនៅប្រាសាទអង្គរវត្ត និងប្រាសាទ​វត្ត​អធ្វា តាម​រយៈសទ្ធារបស់ម្ចាស់បំណុល ឬអ្នកមានប្រាក់​ណាម្នាក់ យក​ខ្ញុំបម្រើដែលកំដឹងទ្រព្យទៅប្រោសជាពលព្រះ ​បំបួស ឬលោះយកទៅប្រោស ជាខ្ញុំព្រះ ដើម្បីឲ្យរួចជ្រះស្រឡះពីបំណុល និង​ជាបុណ្យកុសលផង។

កាលបើម្ចាស់បំណុលឬម្ចាស់សទ្ធាណាម្នាក់ យកខ្ញុំណាទៅបំបួស លោះ ឬប្រោសខ្ញុំបម្រើណាម្នាក់នោះរួចផុតកំដឹងរួចហើយ តែងមានបម្រាមហាមផ្ដាច់មិនឲ្យនរណារើសយក​អ្នកនោះធ្វើជាខ្ញុំបម្រើ​វិញ​ទៀតឡើយ ព្រោះអ្នកនោះបានរួចស្រឡះជាព្រៃ ជាអ្នកជា​វិញហើយ ពោលគឺរួចផុតពី​ទាសភាព​។ លើសពីបម្រាម ម្ចាស់បំណុលឬអ្នកមានសទ្ធា ក៏មានជាពាក្យផ្ដាសាផងដែរ ដូចជាឲ្យនរណាដែលយក​ខ្ញុំ​ដែល​បានប្រោសនោះ ធ្លាក់ក្នុងបញ្ចានន្តរិកនរក (ធ្លាក់ក្នុងនរកដូចប្រព្រឹត្តអនន្តរិយកម្ម) កើត​ក្នុងអបាយភូមិ (នរក តិរច្ឆាន ប្រេត និងអសុរកាយ) និងរន្ទះបាញ់ជាដើម​ ទោះណា​ព្រះពុទ្ធឯមុខត្រាស់អម្បាលខ្សាច់ក្ដី កុំបីប្រោសអ្នកនោះឡើយ។ ដើម្បីយល់​បរិបទ​ដែល​បាន​ពន្យល់មក​នេះ សូម​អានសម្រង់សិលាចារឹកនគរវត្ត​លេខ​១៥ ទាំងស្រុង ដោយសម្រួល​ជាអក្ខរាវិរុទ្ធ​សម័យទំនើប ដូចខាងក្រោម​៖

សុភមស្ដុ ១៥៥៣ សក មមែនក្សត្រ ខែមាឃ ប្រាំបីរោច សុក្រពារ សារណាមនគឺអ្នកសម្ដេចព្រះអរិយសុធម្ម

មានចិត្តសទ្ធាសាង​ព្រះពុទ្ធប្រតិមាមាស​អង្គ១ ព្រះពុទ្ធឈើព្រះ​

អង្គ​៣៦ ទើបអារាធនានិមន្តអស់គម្ដែងសង្ឃផងមានអ្ន-

ក​សម្ដេច​ព្រះបថមុនីបពិត្រ អ្នកព្រះមហាមង្គល​ នូវអ្នក​ព្រះរាជរុចី​

នូវអ្នក​ព្រះឥន្ទ្រកិលាស អ្នកព្រះបវរសត្ថា អ្នកព្រះមហាមោគ្គ-

ល្លាន នូវអ្នកព្រះរាជសិលាចារ្យមហាសង្ឃរាជបពិត្រ អស់ស-

ម្ដេច​ព្រះគ្រូថេរានុត្ថេរភិក្ខុសង្ឃ​ផោងជា​ប្រធាន ជា

[ស]ព៌េជ្ញតាញាណអ្នកព្រះអរិយសុធម្ម ប្រោសអាសូសនេះឱ្យ

រួចជាព្រៃស្វាងព្រះស្រលះជ្រះឥតកំដឹងឡើយ ថាបើនរណាមួ-

យយកអានេះជាខ្ញុំឡើយ ព្រះអម្បាលខ្សាច់​កុំបី​

ប្រោសអ្នកនោះឡើយ ទោះយោបីគម្ដែងមុខមន្ត្រី

ឯណាមួយ​បង្គាប់រើសឱ្យជាខ្ញុំឡើយ ឱ្យទៅឆ្អិន

នាចតុរាបាយភូមិនាយ​សព្វកាលហោង នាមេទងនេះ

ដ្បិតយកប្រាក់តង្វាយព្រះពុំទាន់​ស្រឡះឡើយ អ្នក

យកប្រាក់បំពេញឱ្យមេនេះរួច​រក្សាព្រះហោង

ថាបើនរណាមួយ​យកមេនេះជាខ្ញុំឡើយ ឱ្យ

អ្នកនោះ​ទៅនាបញ្ចានន្តរិកនាយហោង។​

សេចក្ដីសរុប

សរុបរួមមក ក្ដឹង គឺជាការខ្ចីទ្រព្យរបស់ ដែលទំនងជាអាចយកទ្រព្យរបស់នោះ ទៅប្រើប្រាស់ លក់ដូរ ហើយដងវិញដោយទ្រព្យដទៃដែលមានតម្លៃស្មើ។ ពាក្យ ក្ដឹង មានតែក្នុងសិលាចារឹកសម័យមុនអង្គរប៉ុណ្ណោះ។ ឯ កំដឹង គឺជាអំពើខ្ចីបុលទ្រព្យរបស់គេ ដែលមានស្ដែង​ឡើយតាមរយៈសិលាចារឹកសម័យកណ្ដាល​ ដោយច្រើនតែប្រទះឃើញ​ការលោះ​​អ្នកជាប់កំដឹងគេ ប្រោសឲ្យមានសេរីភាព ក្លាយជាអ្នកជាវិញ។ ការប្រោសនរណាម្នាក់​ឲ្យរួចផុតពីកំដឹង មានជាបម្រាម និងពាក្យផ្ដាសា ចំពោះនរណាដែលយកអ្នកនោះ​ជាអ្នកបម្រើវិញ។  ទោះជាមិនមានលេចឡើងពាក្យ ក្ដឹង និង កំដឹង នៅសម័យអង្គរ ក៏តាមរយៈតំណឥតដាច់ដែលបង្ហាញនៅសម័យមុនអង្គរនិងអង្គរ យើងថាប្រពៃណីបែបនេះ នៅតែអនុវត្តនៅក្នុងសម័យអង្គរ ប៉ុន្តែមិនមាន​ភស្ដុតាងស្ដែងតាមរយៈសិលាចារឹក។

————–

Loan and Borrowing as Evidence in Khmer Epigraphy (Part I)

In the traditional Khmer economy, particularly within rural communities, practices of lending and borrowing played a central role in everyday life. These transactions took various forms, including exchanges with interest (changkar prak), borrowing of money or goods with interest (bol), lending without interest (khchey), and mutual assistance through service or labor exchange (provas). Such systems represent a longstanding economic legacy that can be traced back to pre‑Angkorian, Angkorian, and Middle Khmer inscriptions.

The Khmer economy was shaped by multiple external influences, among them India, which was especially significant. Texts such as the Arthashastra contributed to the development of Khmer economic thought and practice. While inscriptional evidence alone does not provide a complete picture, when considered alongside the Arthashastra, it offers valuable insight into the broader economic context.

This study draws on inscriptional data to examine diverse methods of borrowing and debt repayment from the pre-Angkorian period through the Middle Khmer period. Particular attention is given to the vocabulary employed and the examples preserved in Khmer inscriptions.

1. Ktiṅ

The Old Khmer term ktiṅ, attested in two orthographic forms (ktiṅ and ktiṅṅ), denotes the state of being indebted or owing. Its occurrence is limited to the pre-Angkorian corpus of inscriptions, where it appears in contexts describing obligations and debt repayment.

An illustrative example is found in inscription K.493: poñ chāñ ktiṅṅ sre poñ tel poñ matiśakti ta paṃre teṃ gui laṅas ai kañjrap qmac purandrapura soṅ ktiṅ ra gui (K.493:21–22). This passage may be translated as: “The poñ Chāñ owed a rice field of his, which the poñ Matiśakti (a former servant of his) gave up to the kañjrap qmac of Purandarapura, thereby discharging the debt.”

The evidence suggests that ktiṅ referred broadly to borrowing or owing goods, with repayment possible through the transfer, use, or sale of other items of equivalent value. Debt was not necessarily settled in the same commodity but could be discharged through substitution. For instance, in the same inscription, Poñ Bhāgavata Vinaya is recorded as owing one ungelded water buffalo, which he repaid with two Mās of rice field.

Thus, ktiṅ reflects an early Khmer conception of debt as a flexible economic relationship in which obligations could be liquidated through diverse forms of property exchange. This practice underscores the adaptability of pre-Angkorian economic systems and their reliance on both agrarian assets and livestock as units of value.

2. Kaṃṭiṅ

Unlike ktiṅ, which appears in pre-Angkorian sources, the term kaṃṭiṅ is absent from both pre-Angkorian and Angkorian inscriptions and is attested only in the Middle Khmer period. According to the 5th edition of the Khmer Dictionary published by the Buddhist Institute, kaṃṭiṅ signifies “to be indebted, to owe.” Headley’s dictionary further expands its meaning as both a verb— “to owe, be in debt, get into debt, be up to one’s neck in debt”—and a noun— “debt, obligation, tie, bond.”

In practice, kaṃṭiṅ reflects the precarious economic realities of the poor, who often borrowed from wealthy patrons to sustain themselves in the absence of property or resources. Repayment was not always possible in material form; instead, debtors or their children were compelled to serve creditors, effectively becoming slaves until the debt was discharged. Such arrangements are frequently documented in Middle Khmer inscriptions, notably at Angkor Wat and Wat Athvea. These records also highlight acts of generosity by creditors or wealthy individuals, who sometimes released bonded debtors, restoring them to the status of freemen. In other cases, creditors redeemed slaves from debt bondage, thereby both eliminating the debt and accruing religious merit.

អត្ថបទដោយ៖ ហ៊ុន ឈុនតេង