១- ព័ត៌មានទូទៅ
វ៉ូកាញ់ ជាឈ្មោះសិលាចារឹកមួយ ដ្បិតតែមិនស្ថិតនៅលើទឹកដីកម្ពុជាក្ដី ក៏អ្នកសិក្សារៀនសូត្រខ្មែរជាទូទៅ បានស្គាល់ឈ្មោះសិលាចារឹកនេះស្ទើរតែគ្រប់គ្នា។ ការរកឃើញ ទីតាំងរកឃើញ និងខ្លឹមសារសិលាចារឹកនេះ ត្រូវបានអ្នកសិក្សាខ្មែរមួយចំនួនប្រើប្រាស់ជាភស្តុតាងបញ្ជាក់អំពីចំណាស់និងវិសាលភាពនៃទឹកដីអាណាចក្រហ្វ៊ូណាន ព្រមទាំងវត្តមានពុទ្ធសាសនាដែលផ្សព្វផ្សាយនៅដែនដីអាស៊ីអាគ្នេយ៍ដីគោក ឬដែនដីសុវណ្ណភូមិ។ ប្រការនេះហើយ ទើបនាំឲ្យសិលាចារឹកនេះល្បីសុសសាយ និងស្គាល់យ៉ាងទូលាយ ដោយមានបញ្ចូលក្នុងកម្មវិធីសិក្សាផ្លូវការផង។ យ៉ាងនេះក្ដី ប្រភពនៃការសិក្សាសិលាចារឹកនេះ ផ្តើមចេញពីអ្នកសិក្សាបស្ចិមប្រទេស និងបន្ដជជែកគ្នានៅក្នុងចំណោមអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវអំពីឥទ្ធិពលឥណ្ឌានៅចុងបូព៌ា ស្ទើរតែមិនដាច់ តាំងពីចុងស.វ.ទី១៨ មកដល់ទ.ស.ទី១នៃស.វ.ទី២១នេះ។
នៅក្នុងការសិក្សាស្រាវជ្រាវកន្លងមក អ្នកសិក្សាជាច្រើនបានបញ្ចេញគំនិតទស្សនៈនៅក្នុងស្នាដៃរបស់ខ្លួនតាមរយៈអត្ថបទនិងសៀវភៅ ដើម្បីពន្យល់បកស្រាយអំពីអាយុកាល លក្ខណៈសាសនា និងភាពជាម្ចាស់របស់សិលាចារឹកនេះ យ៉ាងសម្បូរបែប។ ថ្វីដ្បិតតែការសិក្សាទាំងនោះ មានការប្រែប្រួលយ៉ាងណាក្ដី ក៏ខ្មែរហាក់ចាប់ជាប់ពុំលែង ត្រឹមតែទស្សនៈថា សិលាចារឹកវ៉ូកាញ់នេះ ជារបស់ខ្មែរដើម (ហ្វ៊ូណាន) មានចំណាស់រវាងស.វ.ទី២-៣ និងជាភស្តុតាងនៃការផ្សាយព្រះពុទ្ធសាសនាមកកាន់ដែនសុវណ្ណភូមិ។
អត្ថបទនេះ នឹងលើកបង្ហាញអំពីប្រវត្តិនៃការសិក្សាសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ដោយរំលេចនូវទស្សនៈនិងហេតុផលជាគោលធំៗ ដែលអ្នកសិក្សាស្រាវជ្រាវកន្លងមកបានចេញផ្សាយក្នុងអត្ថបទនិងសៀវភៅនានា។ សេចក្ដីសង្ខេបគំនិតទស្សនៈទាំងនេះ នឹងចូលរួមចំណែកក្នុងការពង្រីកការយល់ដឹងទូលាយអំពីសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ លើសពីអ្វីដែលហាក់ដូចជាធ្លាប់ឮតៗគ្នាមក។
២- ប្រវត្តិនៃការរកឃើញ និងព័ត៌មានសិលាចារឹក
សិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ចុះក្នុងបញ្ជីសារពើភណ្ឌសិលាចារឹកចាម្ប៍លេខ C.៤០ បានប្រទះឃើញនាឆ្នាំ១៨៨៥ នៅកណ្ដាលវាលស្រែមួយ ស្ថិតក្នុងភូមិវ៉ូកាញ់ (Võ Cạnh) ឃុំវិញត្រុង (Vĩnh Trung) ស្រុកឌៀនខាញ់ (Diên Khánh) ក្រុងញ៉ាត្រាង (Nha Trang) ខេត្តខាញ់ហ័រ (Khánh Hòa) ប្រទេសវៀតណាម។ នៅឆ្នាំ១៩០១ គេរកឃើញទួលប្រាសាទឥដ្ឋមួយក្បែរនោះ។ បន្ទាប់មកនៅឆ្នាំ១៩១០ សាលាបារាំងចុងបូព៌ាប្រទេស (EFEO) បានផ្ទេរសិលាចារឹកនេះ ទៅរក្សាទុកនៅសាមន្ទីរ ល្វី ហ្វីណូត៍ ដែលបច្ចុប្បន្នជាសារមន្ទីរប្រវត្តិសាស្ត្រជាតិ វៀតណាម ក្នុងរដ្ឋធានីហាណូយ ប្រទេសវៀតណាម គឺរក្សាទុកនៅទីនោះរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ន និងបានចុះក្នុងបញ្ជីបេតិកភណ្ឌជាតិ តាមសេចក្ដីសម្រេចរបស់នាយករដ្ឋមន្ត្រីលេខ2599/QĐ-TTg ចុះថ្ងៃទី30/12/2013។
សិលាចារឹកនេះ ចារជាភាសាសំស្ក្រឹត បទវសន្តតិលកា និងអាចមានបទសាទ៌ូលវិក្រីឌិតនៅបន្ទាត់ទី១៣។ ជាទូទៅអ្នកស្រាវជ្រាវយល់ថាចារលើផ្ទៃចំនួន២ ប៉ុន្តែក្រោយមកលោក ក្លូដ ហ្សាក់ បានអះអាងថាជាចារលើផ្ទៃចំនួន៣ ដែលផ្ទៃទី៣នោះនៅសល់អក្សរបន្ដិចបន្ដួចប៉ុណ្ណោះ។ ថ្មចារសិលាចារឹកនេះ ជាថ្មក្រានីត (ឯកសារខ្លះថាជាថ្មភក់) មានកម្ពស់២៧០ស.ម. បន្ទារ៨០ស.ម. កម្រាស់១១០ស.ម. គឺជាថ្មដុលធម្មជាតិរាងស៊ីឡាំង សម្អិតសម្អាតតែផ្ទៃខាងមុខប៉ុណ្ណោះឲ្យរាបស្មើ រីឯផ្ទៃផ្សេងទៀត នៅរក្សាលក្ខណៈធម្មជាតិដដែល។ ចំណែឯផ្ទៃចារអត្ថបទ មានកម្ពស់ប្រហែល១៤០ស.ម. និងមានកម្ពស់តួអក្សរជាមធ្យម០,៤ស.ម.។ អត្ថបទចារសរុបមានចំនួន១៥បន្ទាត់ ប៉ុន្តែអត្ថបទផ្នែកខាងលើចាប់ពីបន្ទាត់ទី១ដល់បន្ទាប់ទី៥សឹករេចរិលយ៉ាងខ្លាំង ដែលជាហេតុនាំឲ្យមិនអាចអានអត្ថបទនោះយល់បាន។
៣- អត្ថន័យសិលាចារឹក
អត្ថន័យសិលាចារឹកនេះ បានចាប់ផ្ដើមបកប្រែដោយអ្នកស្រាវជ្រាវបារាំងតាំងពីឆ្នាំ១៨៩៣ ជាហូរហែរហូតមក និងបកប្រែមកជាភាសាខ្មែរដោយព្រះភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ ចុះផ្សាយនៅក្នុងឆ្នាំ១៩៥៧-១៩៥៨។ នៅទីនេះ នឹងលើកយកអត្ថបទបកប្រែរបស់ព្រះភិក្ខុ ប៉ាង ខាត់ ដោយផ្ទៀងផ្ទាត់ជាមួយនឹងការបកប្រែរបស់លោក Karl-Heinz Golzio។
បន្ទាត់១-បន្ទាត់៥ ដាច់រលុប…
ប.៦ សេចក្ដីករុណាចំពោះប្រជានិករទាំងឡាយ…
ប.៧ ប្រថមជ័យ…
ប.៨-៩ នាថ្ងៃពេញបូណ៌មី(?) មានព្រះរាជបញ្ជាហើយដោយព្រះវររាជាក្នុងទីជំនុំថា ចូរអ្នកទាំងឡាយ ក្រេបនូវទឹកអម្រឹត ពោលគឺព្រះរាជបន្ទូលនៃព្រះរាជាទាំងឡាយ។
ប.១០-១៥ ព្រះរាជា…ជារាជកុលនៃព្រះបាទស្រីមារ ទ្រង់ជាទីត្រេកត្រអាលគាប់ហឫទ័យនៃវង្សព្រះស្រីមារ ហើយទ្រង់ឈ្វេងយល់ច្បាស់នូវគតាគតិធម៌ គឺដំណើរអន្ទោលស្លាប់កើតនៃមនុស្សលោក បានប្រថាប់ឰដ៏សិង្ហាសនៈ ហើយទ្រង់បានបើកនូវព្រះបន្ទូលសូរសីហនាទ ក្នុងកណ្ដាលជំនុំញាតិរបស់ទ្រង់ ដើម្បីជាប្រយោជន៍ដល់ប្រជាជនទាំងឡាយ បន្ទាប់ពីបានបំពេញហឫទ័យនៃបុត្រា បងប្អូន និងញាតិទាំងឡាយនូវទ្រព្យសម្បត្តិទាំងឡាយយ៉ាងដូច្នេះថា៖ ទ្រព្យទាំងឡាយ គឺប្រាក់ក្ដី មាសក្ដី សង្ហារិមក្ដី អសង្ហារិមក្ដី និងឃ្លាំង(ធញ្ញជាតិ)ក្ដី ដែលជារបស់អញ អញសូមឧទ្ទិសចំពោះអ្នកជាទីស្រឡាញ់និងអ្នកនៅក្បែរអញ។ នេះជាអាជ្ញារបស់អញ។ ចូរព្រះរាជាក្នុងអនាគតទាំងឡាយ គោរពតាមអាជ្ញានេះ។ អាមាត្យដ៏អង់អាចរបស់អញ (ឬអាមាត្យឈ្មោះវីរ) ដឹងនូវប្រការនេះ…។
៤- ទស្សនៈអំពីកាលបរិច្ឆេទសិលាចារឹក
អត្ថបទសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ពុំមានចុះកាលបរិច្ឆេទនោះទេ ដែលក្លាយជាបញ្ហាចោទនៅក្នុងការកំណត់អាយុកាលសិលាចារឹកនេះមិនទាន់ដាច់ស្រឡះ រហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ។ សិលាចារឹកនេះ អ្នកស្រាវជ្រាវបានកំណត់អាយុកាលចន្លោះពីស.វ.ទី២រហូតដល់ស.វ.ទី៥ ដោយប្រើប្រាស់វិធីសាស្ត្រផ្សេងៗគ្នា។
វិធីសាស្ត្រសំខាន់ៗនៅក្នុងការកំណត់អាយុកាលមានដូចខាងក្រោម៖
- វិធីសាស្ត្របុរាណលេខន៍៖ ប្រើប្រាស់លក្ខណៈតួអក្សរ សម្រាប់ប្រៀបធៀបទៅនឹងសិលាចារឹកដទៃនៅឯស្រុកឥណ្ឌា។
- វិធីសាស្ត្រភាសា៖ ពិនិត្យសង្កេតលើការប្រើប្រាស់ភាសា នៅក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ដោយប្រៀបធៀបទៅនឹងសិលាចារឹកភាសាសំស្ក្រឹតដទៃទៀតនៅឯស្រុកឥណ្ឌា។
- រចនាបថភាសា៖ សង្កេតលើបទកំណាព្យក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ បៀបធៀបទៅនឹងវត្តមានសិលាចារឹកដែលប្រើបទកំណាព្យដូចគ្នានោះនៅឥណ្ឌា។
- វាក្យសព្ទ៖ ពិនិត្យលើវាក្យសព្ទ ដោយប្រៀបធៀបវត្តមានពាក្យទាំងនោះលេចឡើងនៅក្នុងសិលាចារឹកនៅឥណ្ឌា។
- ឥទ្ធិពលវប្បធម៌និងភូមិសាស្ត្រ៖ ពិនិត្យទៅលើឥទ្ធិពលវប្បធម៌ដែលមាននៅក្នុងសិលាចារឹក ដោយភ្ជាប់នឹងលក្ខណៈភូមិសាស្ត្រនយោបាយ ព្រមទាំងភ្ជាប់ទៅនឹងកត្តាផ្សេងៗខាងលើ ដើម្បីកំណត់អាយុកាលសិលាចារឹក។
- ប្រៀបធៀបជាមួយកំណត់ត្រាចិន៖ ប្រៀបធៀបឈ្មោះក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ជាមួយកំណត់ត្រារបាយការណ៍ចិន។
៤.១- ការប្រើប្រាស់វិធីសាស្ត្របុរាណលេខន៍
អ្នកស្រាវជ្រាវកន្លងមក ដ្បិតតែប្រើវិធីសាស្ត្រដូចគ្នាក្ដី ក៏ការកំណត់អាយុកាលសិលាចារឹកនេះ មានភាពខុសប្លែកគ្នាដែរ គឺអាស្រ័យទៅលើភស្ដុតាងដែលយកមកប្រៀបធៀប។ អ្នកស្រាវជ្រាវដំបូងគឺលោក អាបែល ប៊ែរហ្គែញ បានសន្និដ្ឋានជាដំបូងថាសិលាចារឹកនេះយ៉ាងហោចណាស់មានអាយុកាលនៅស.វ.ទី៣ និងក្រោយមកទៀតលោកបានប្រៀបធៀបជាមួយសិលាចារឹកនៅរុទ្រទាម័នជាដើម ដែលមានអាយុកាលរវាងស.វ.ទី១ ដូច្នេះ លោកក៏បានកំណត់កាលបរិច្ឆេទជាថ្មី ថាស្ថិតនៅរវាងស.វ.ទី១និងទី២។ លោកយល់ថាអក្សរនេះ មានឥទ្ធិពលមកពីឥណ្ឌាភាគខាងត្បូង។ លោក ហ្សង់ ហ្វីលីយ៉ូហ្សាត៍ យល់ស្របទៅនឹងសំណើនេះ។
ក្រោយមក លោក ល្វី ហ្វីណូត៍ និងឯលោក រ៉ាមេស ចន្ទ្រ ម៉ាជូមដារ បានកំណត់អាយុកាលឡើងវិញថាស្ថិតនៅចន្លោះរវាងស.វ.ទី២និងទី៣ ដោយផ្អែកលើភាពចំណាស់នៃតួអក្សរ។ នៅឆ្នាំ១៩៣២ លោក ម៉ាជូមដារ ថាសិលាចារឹកនេះមិនចាស់ជាងស.វ.ទី៣ទេ និងលើកមតិផ្ទុយពីអ្នកស្រាវជ្រាវមុនៗ ដ្បិតលោកយល់ថាអក្សរក្នុងសិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ដូចនឹងអក្សររបស់អាណាចក្រគុសាន់នៃតំបន់កណ្ដាលនៃឥណ្ឌាភាគខាងជើង ដោយសំអាងលើសៀវភៅបុរាណលេខន៍ឥណ្ឌា (Indische Paläographie) របស់លោក បូហ្លែរ (Bühler)។ ប៉ុន្តែលោក នីលកណ្ឋ សាស្ត្រី បានបដិសេធនឹងសំណើថ្មីនេះ និងគាំទ្រសម្មតិកម្មអ្នកស្រាវជ្រាវមុនៗ និងថាអក្សរនោះមានទម្រង់ជាអក្សរបល្លវៈ។ លោក Bahadur Chand Chhabra បន្ដអះអាងថាតួអក្សរនេះជាប្រភេទអក្សរបល្លវៈ-គ្រន្ថៈ ដែលអាចកំណត់អាយុកាលនៅរវាងស.វ.ទី២ដល់ស.វ.ទី៤។ ឯលោក ហ្ស៊ក សេដែស ក៏យល់ថាអក្សរសិលាចារឹកនេះស្ថិតនៅក្នុងស.វ.ទី៣ ខណៈលោក កមលេសូរ ភដ្ដាចារ្យ យល់ថាស្ថិតនៅក្នុងស.វ.ទី៤វិញ។ មិនបញ្ចប់ត្រឹមនេះទេ លោក អាហ្មាទ ហាសាន់ ដានី បានរុញកាលបរិច្ឆេទសិលាចារឹកនេះទៅរវាងចុងស.វ.ទី៤និងដើមស.វ.ទី៥ ដោយពន្យល់ថាអក្សរមានលក្ខណៈចម្រុះគ្នារវាងអក្សរឥណ្ឌាភាគខាងជើងនិងភាគខាងត្បូង ប៉ុន្តែមានលក្ខណៈដូចគ្នានឹងអក្សរភាគខាងលិចច្រើនជាង គឺដូចអក្សរនៅតំបន់គុជរាតនិងខ្ពង់រាបមល្វៈ។ គំនិតនេះ ម៉ៃឃើល វីកឃើរី យល់ស្របតាម និងបន្ដគាំទ្រដោយលោក អង់តូន ហ្សាខារ៉ូវ ដែរ។
ដូច្នេះជាសរុបមក ការកំណត់អាយុកាលរបស់សិលាចារឹកវ៉ូកាញ់ ផ្អែកលើលក្ខណៈបុរាណលេខន៍ ឬរូបរាងតួអក្សរ តាមរយៈការប្រៀបធៀបទៅនឹងសិលាចារឹកនៅឥណ្ឌា មិនទាន់ដាច់ស្រេចជ្រះស្រឡះនៅឡើយទេ។ ការសិក្សាថ្មីៗ បានរុញអាយុកាលសិលាចារឹកនេះពីស.វ.ទី២-៣ ខិតមករកអាយុកាលរវាងចុងស.វ.ទី៤ និងដើមស.វ.ទី៥វិញ។
————
Researchers’ Perspective on the Vo Canh Inscription (Part I)
The Vo Canh inscription is well known among learners in Cambodia, even though the artefact itself is not original to the country and is located outside its borders. Cambodian scholars have used its discovery, original location, and meaning to assert the great antiquity of Funan and the spread of Buddhism from India to mainland Southeast Asia, or Suvarnabhumi. For this reason, the inscription is widely recognised and incorporated into the formal curriculum. Scholarly study of this inscription began with a French researcher and has since been discussed by various scholars examining India’s influence in Southeast Asia from the late 19th century to the early 21st century.
In academic discourse, many scholars have presented theories, interpretations, and hypotheses in their publications to explain the inscription’s content, religious context, and ownership. However, most Cambodian scholars tend to advance interpretations that emphasise Funan’s ownership, often framing the inscription as Buddhist in nature.
This article highlights diverse theories, reasoning, and evidence from international scholarship to help Cambodian readers understand perspectives beyond their traditional interpretations.
The Vo Canh inscription, catalogued as C.40, was discovered in 1885 in a rice field in Võ Cạnh village, Vĩnh Trung commune, Diên Khánh district, Nha Trang (Khánh Hòa Province, Vietnam). It was transferred by the French School of the Far East to the Louis Finot Museum (now the National Museum of History) in 1910. It was later designated a national treasure under Decision No. 2599/QD-TTg dated December 30, 2013, by the Prime Minister of Vietnam.
The inscription is carved on sandstone and bears three faces (most scholars initially proposed two, but Claude Jacques later corrected this). It contains Sanskrit text in Vasantatilaka meter and conveys a royal proclamation emphasising benevolence and duty. It begins by expressing mercy for the people and mentions a first conquest, followed by an order issued by the king during an assembly on a full-moon day. The king, described as a member of the illustrious family of Śrī Māra and well-versed in worldly affairs, speaks from the throne for the benefit of his subjects. He declares that after satisfying his sons, brothers, and kinsmen, he shares wealth with them in common. The king then consecrates all his possessions—silver, gold, movable and immovable property, and stores of grain—to those dear and near to him, stating this as his commandment. He urges future kings to approve this act and concludes by addressing his heroic servant, possibly named Vīra, to make the proclamation known.
This section now turns to the methodology scholars have employed to date the inscription, as the text itself does not provide a specific date. In general, the inscription lacks an explicit date, and scholars have proposed a range from the 2nd century to the early 5th century CE using various methods. These include palaeography, linguistic analysis, verse stylistics, vocabulary, cultural influence, geography, and references in Chinese records.
Using palaeographic methods, scholars compared the Vo Canh inscription with scripts from different regions of India, identifying both similarities and differences. Abel Bergaigne (1888, 1893) compared the inscription with southern Indian scripts, initially dating it to the 3rd century and later to the 2nd–1st centuries BCE; this view was supported by Filiozat (1969). Louis Finot (1902) and R. C. Majumdar (1927) dated it to the late 2nd to early 3rd century based on the antiquity of its script. In 1932, Majumdar revised his estimate to no earlier than the 3rd century, comparing its script to Kushan inscriptions and suggesting western Indian influence. K. A. Nilakanta Sastri (1935) rejected this hypothesis, arguing instead for southern script influence, specifically Pallava-type influence. Bahadur Chand Chhabra (1935) supported the theory of Pallava-Grantha influence, dating it to the 2nd-4th centuries. Coedès (1964) proposed the 3rd century, while Kamaleshwar Bhattacharya (1961) suggested the 4th century. Ahmad Hasan Dani (1963) placed it in the late 4th to early 5th century, proposing a western Indian script type—a view later supported by Michael Vickery (2003) and Anton O. Zakharov (2010). In summary, the dating of the Vo Canh inscription remains debated, particularly regarding palaeographic evidence. Most early scholars favoured a 3rd-century date, while later and recent studies tend to place it in the early 5th century.
អត្ថបទដោយ៖ លោក ហ៊ុន ឈុនតេង
